De Reformatie in Duitsland

Calvijn had groot respect voor Luther en had hem graag willen ontmoeten, maar zover is het niet gekomen. Voor Calvijn waren de theologische verschillen tussen hem en Luther (o.a. over de leer van het Avondmaal en de organisatie van de kerk) niet zo groot dat die eenheid in de weg konden staan. Luther zelf had echter grotere problemen met bestaande theologische verschillen en kon erg fel reageren. Calvijn had ook nauwe banden met de mildere medewerker van Luther, Philip Melanchthon, en heeft hem een paar maal ontmoet. Er bestond een diepe vriendschap tussen hen.

Luthers en gereformeerd

De strijd om de verschillen verhevigde zich na Luthers dood. Melanchthon had niet de positie en autoriteit die Luther had. Zo ontstonden twee elkaar bestrijdende groepen binnen het lutheranisme in Duitsland:

De zogenoemde “Gnesiolutheranen” (gnesio = echt), die stelden dat alleen zij de leer van Luther werkelijk navolgden. Voor hen had Luther absolute autoriteit. Zij benadrukten vooral sterk de reële aanwezigheid van Christus in het sacrament van het Avondmaal. De bekendste theoloog van deze groep, Joachim van Westphalen (1510-1574), noemde de avondmaalsleer van Calvijn een menselijk bedenksel en schreef vele pamfletten waarin hij het calvinisme scherp veroordeelde.

De andere groep, de zogenoemde “Philippisten” (omdat ze navolgers waren van Philip Melanchthon) waren minder radicaal en hun opvattingen waren duidelijk dichter bij die van de Zwitserse gereformeerden.

De Gnesiolutheranen beschuldigden de Philippisten dat ze eigenlijk calvinisten waren, wat erop neerkwam dat er voor hen geen plaats was in de Duitse gebieden. Ze werden daarom ook wel “cryptocalvinisten” genoemd.

Zo kwam het helaas zelfs tot geloofsvervolging onder de protestanten in Duitsland. Gereformeerden die hun toevlucht hadden gezocht in Duitsland werden soms gedwongen openbaar te belijden, dat ze de lutherse avondmaalsleer onderschreven. Indien ze dat niet deden, werden ze verdreven. In 1555 werd de Nederlandse gereformeerde vluchtelingengemeente in Frankfurt am Main aangevallen en uiteindelijk moest deze gemeente hier verdwijnen.

De bekendste Duitse cryptocalvinist was de kanselier van Sachsen, Nikolaus Krell, die in 1601 vanwege zijn calvinistische opvattingen op aandringen van lutherse orthodoxen veroordeeld en onthoofd werd.

Heidelberger Catechismus

De Keur-Palts (of Paltsgraafschap aan de Rijn) was een van de weinige gebieden die gereformeerd waren en waar gereformeerden uit andere landen een veilige plaats vonden.

Keurvorst Friedrich III de Vrome van de Palts (1515-1576) probeerde aanvankelijk vergeefs de Avondmaalsopvatting van Melanchthon door te zetten. In 1560 raakte hij tijdens een disputatie in Heidelberg overtuigd van de gereformeerde leer en koos de kant van de gereformeerden, waardoor naar het principe van de Augsburger Godsdienstvrede de Keur-Palts gereformeerd werd, hoewel dit door andere keurvorsten, die geen gereformeerd keurvorstendom wilden hebben, werd bestreden.

Hij gaf opdracht tot het schrijven van een catechismus door Zacharias Ursinus (zelf leerling van zowel Melanchthon als Calvijn), waarbij hijzelf ook invloed had op de inhoud. In 1563 werd de eerste uitgave van de Heidelberger Catechismus gedrukt.

Hugenoten

Als gevolg van de vele oorlogen en door vervolging vluchtten vele protestanten, de zogenoemde hugenoten, uit Frankrijk onder andere naar Duitsland. Ze kregen toestemming zich in verschillende gebieden te vestigen, met name in Hessen en Brandenburg, waar ze steden en dorpen bouwden en een grote bijdrage aan de lokale economische ontwikkeling leverden.

In 1685 vluchtten opnieuw rond 50.000 hugenoten naar Duitsland van wie ongeveer de helft zich in het keurvorstendom Brandenburg-Pruisen vestigde. De inwoners in dit gebeid waren hoofdzakelijk Luthers, maar de keurvorst Friedrich-Wilhelm (1620-1688) was zelf gereformeerd en in het Edict van Potsdam (8 nov. 1685) garandeerde hij de hugenoten veiligheid en gaf hun toestemming zich in zijn gebied vrij te vestigen.

Zo ontstonden hugenotenkerken die tot op vandaag een min of meer zelfstandig onderdeel vormen van de landkerk van Berlijn en Brandenburg. De huidige Französische Dom met de Friedrichstadtkirche in Berlijn (gebouwd tussen 1701 en 1705) is tot op vandaag een Franstalige gereformeerde kerk, hoewel tegenwoordig het grootste deel van de bezoekers en leden uit verschillende Afrikaanse landen komt.

Door de hugenoten nam het inwoneraantal van Berlijn met een derde toe en door de hugenoten waren Berlijn en Brandenburg in staat zich zeer snel te herstellen van de enorme economische crisis als gevolg van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648). Ook op het gebied van cultuur en wetenschap ontwikkelde Berlijn zich sterk door de invloed van de hugenoten.

Gereformeerd protestantisme in Duitsland vandaag

Duitsland gaat door voor een christelijk land, waarin formeel circa 60-65 procent tot een kerk behoort. Maar in de praktijk is het geen christelijk land meer te noemen. Het percentage bijbelgetrouwe christenen (hoofdzakelijk evangelicaal) is twee à drie procent. Er zijn vele steden en dorpen in Duitsland waar in de wijde omtrek geen enkele bijbelgetrouwe gemeente te vinden is. Volgens officiële cijfers gaat landelijk gezien slechts vier procent van de protestanten nog regelmatig naar de kerk.

Met name de vroegere DDR is in grote mate atheïstisch. Dit is het gebied waar Luther geleefd en gewerkt heeft (deelstaat Sachsen-Anhalt en Thüringen), maar waar hij nu niet meer dan een belangrijke historische persoon is.

De situatie in de Oost-Duitse stad Görlitz waar wij zelf wonen, is tekenend voor de situatie in Oost-Duitsland. In Görlitz is 85 procent van de bevolking atheïst en slechts tien tot vijftien procent behoort tot een kerk, hoewel het grootste deel van hen vrijwel nooit meer in een kerkdienst komt. Het aantal regelmatige kerkgangers is twee à drie procent van de bevolking. Het grootste deel van de onkerkelijken heeft geen idee wat het christendom betekent en heeft vaak nog nooit een Bijbel in handen gehad.

Het ‘evangelie’ dat in veel lutherse kerken gehoord wordt, komt neer op: doe goed voor anderen, help armen en wees tolerant. Er zijn gelukkig ook uitzonderingen, met name in het Ertsgebergte in deelstaat Sachsen en in delen van Württemberg zijn de lutherse kerken en predikanten over het algemeen duidelijk behoudender, zoals ook in allerlei dorpsgemeenten verspreid door het land. Het is helaas echter ook vrij normaal dat een lutherse predikant niet in de noodzaak van verzoening en in een eeuwig leven gelooft. Een lutherse predikant zei me eens dat de kruisdood van Christus een vergissing was die God niet gewild zou hebben…

Er is vaak niet veel ruimte meer voor een bijbelgetrouwe verkondiging van het Woord.

Een evangelist die de kerk publiekelijk kritiseerde vanwege de openstelling van het predikantsambt voor homoseksuele predikanten werd daarop door de lutherse bisschop uit zijn ambt gezet.

Ook in Bremen is een moedige lutherse predikant, Olaf Latzel, die bijbelgetrouw verkondigt. Maar een preek in januari 2015 veroorzaakte een golf van protest, waarbij niet alleen de bevolking en de politiek zich tegen hem keerden, maar zelfs zijn eigen kerk nam publiekelijk afstand. De lutherse bisschop stelde dat wat ds. Latzel verkondigt niet in overeenstemming met Jezus is.

Er zijn ook nog gereformeerde kerken in Duitsland die deels onderdeel zijn van de zogenoemde. “Landeskirchen”. In veel gebieden, bijvoorbeeld in Berlijn en Brandenburg, waar de gereformeerden zich vroeger zo ontwikkeld hebben, is niet veel meer over. Ook in andere gebieden zijn de nog aanwezige gereformeerde kerken vrijzinnig geworden en strijden vaak ook om te overleven.

Er zijn gelukkig uitzonderingen, zoals bijvoorbeeld de Evangelisch-Altreformierte Kirchen in de grensstreek met Nederland (Ostfriesland, Grafschaft Lingen, Grafschaft Bentheim). Deze kleine kerk, die ontstaan is onder invloed van de Nederlandse Afscheiding van 1834 is nog behoudend gereformeerd. In de grensstreek bestaat op veel plaatsen nog een bloeiend gemeenteleven.

In andere plaatsen zijn nog kleine behoudende gereformeerde kerken zoals bijvoorbeeld in deelstaat Beieren en in de stad Giessen.

Dan zijn er de zogenaamde vrije kerken (freikirchliche Gemeinden). Deze gemeenten zijn in samenwerkingsverbanden georganiseerd waarbij de onderlinge verschillen groot kunnen zijn. Dit zijn over het algemeen baptisten en andere evangelicale gemeenten, maar ook pinkstergemeenten en andere charismatische gemeenten vallen hieronder. Helaas is ook hier een sterk toenemende vrijzinnigheid waar te nemen.

Toch zijn er juist onder deze groep ook christenen die gereformeerd denken (hoewel ze zichzelf niet zo noemen). Zo is bijvoorbeeld in Duitsland het initiatief “Evangelium 21” ontstaan (zie: www.evangelium21.net). Dit is gelieerd aan de Gospel Coalition in Noord Amerika, een verband van samenwerkende theologen en predikanten die allen min of meer “neocalvinistisch” te noemen zijn.

Uit dit korte overzicht blijkt dat de situatie in Duitsland verre van rooskleurig is. Wat is er geworden van het land van de Reformatie? In 2017 wordt de Reformatie groots herdacht, maar wat is er van overgebleven? Wat voor zin heeft het de Reformatie zo groots te vieren als je zover bent afgedwaald van de theologie van de Reformatie? Maar gelukkig zijn er ook hoopgevende ontwikkelingen. Er is nog altijd een “rest” overgebleven die trouw blijft en verdergaat. Al lijkt het soms anders, ook in Duitsland blijft de Heere trouw.

Pedro Snoeijer is IRS-veldwerker in Polen en voorganger van de baptistengemeente in de Poolse grensstad Zgorzelec. Hij woont met zijn gezin in Görlitz, het Duitse gedeelte van deze stad.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Terug naar resultaten Printen