De nacht van 23 op 24 augustus 1572: de fatale wending

Met veel voldoening lees ik „In de Rechte Straat". Erg verheugd was ik over het commentaar van ds. A. v. d. Kooij met betrekking tot hetgeen geschreven was over de Bartholomeusnacht. De strijd van de Hugenoten stond namelijk niet los van die in de Nederlanden. Ik weet wel, alles liep niet parallel (vooral in Frankrijk speelden de aspiraties ten aanzien van het bezetten van de troon mee), maar ten diepste was het toch het tot gelding brengen van het recht van oppositie, het recht van verzet en het recht van opstand, waarvoor Calvijn (hoe men het ook wendt of keert) de basis had gelegd, c.q. versterkt. Het uiterst trieste is geweest dat mannen als Oranje en De Coligny, afgeschrikt als zij waren door de felheid en het fanatisme aan beide kanten, bij hun worsteling om tot een redelijk vergelijk te komen, niet bereikt hebben wat zij beoogden.

Begrijp me goed. Rome en de absolute vorsten van die dagen, overtroffen Nero in wreedheid. Na Trente werd elk middel gebruikt om de reformatorische ontwikkeling de kop in te drukken. Dit neemt echter niet weg dat hetgeen in de gereformeerde confessie werd geformuleerd omtrent de taak van de overheid tegenover de valse leer en de aanhangers hiervan vele gematigde rooms-katholieken tot echte tegenstanders heeft gemaakt. Ergens was er een behoefte, zoals die in het middeleeuws universalisme vanzelfsprekend was, ook bij de protestanten overgebleven om via de staat een eenvormigheid van geloof te bewerkstelligen. Na de terechtstelling van Michael de Serveto te Genève liet zelfs De Bèze zich in die geest uit (wat zou er van De Reformatie terecht komen als niet de overheid..).

En nu Frankrijk. Bijzonder verhelderend is het geweldige boek „Frankreiches Weg zur Einheit" van Gerda Doublier. De synode van La Rochelle was geweest (waar ook Lodewijk van Nassau tegenwoordig was). Machtiging van de Koning werd verkregen om belasting te heffen. De grote leider van de Hugenoten, Gaspard de Coligny, heer van Châtillon, het bloedvergieten moe (blijkende uit zijn gesprekken met Koning Karei IX), was op weg naar de verzoening.

Deze grote geest (met zijn vele kontakten overal en zijn brede visie) trachtte een wijziging te brengen in de buitenlandse politiek van Frankrijk. En hij slaagde bijna daarin. De Koning was bijzonder enthousiast hierover. De adel zou de onderlinge strijd opgeven en zich keren tegen de macht van Habsburg. Steun werd toegezegd aan de opstandelingen in de Nederlanden (Lodewijk van Nassau nam deel aan besprekingen hierover met de Koning). Oranje volgde dit alles met spanning (gaf hij niet eerder kaperbrieven aan de watergeuzen te La Rochelle?). Alles verliep gunstig tot augustus 1572. Alva trad uiterst streng op in de zuidelijke Nederlanden. Hij kwam er op een moment achter via het gevangen nemen van een Hugenoten-veldheer gedurende de strijd om de steden in de zuidelijke Nederlanden (in Vlaanderen b.v. had de Reformatie veel vat gekregen op de bevolking) dat deze niet optrad als rebel maar dat de koning van Frankrijk de penetratie van Franse troepen min of meer toestond onder invloed van de admiraal De Coligny.

De gebeurtenissen volgden elkaar snel op. Vele vooraanstaande Hugenoten waren in Parijs ter gelegenheid van het huwelijk van Hendrik van Navarre (Hugenoot) met de zuster van de koning (rooms-katholiek). De verzoening zou gevierd worden. Weliswaar stond Parijs zeer vijandig tegenover de Hugenoten (macht van De Guise) maar de koning was bijzonder op De Coligny (de gezagstrouwe) gesteld. Een top-adviseur van groot formaat. De verandering ten goede was gekomen maar het spel van krachten was nog in volle gang. De aanslag op De Coligny in Parijs (het schot dat hem niet doodde) voerde naar het keerpunt. De koning ging dadelijk in gezelschap van de koningin-moeder Catharina de Medici de admiraal bezoeken, zegde toe dat een commissie van onderzoek zou worden ingesteld waarin ook Hugenoten zitting zouden hebben en zorgde voor een militaire bewaking. De admiraal drong er bij de koning op aan het voornemen om de opstand in de Nederlanden te steunen, te effectueren.

De geheime agenten zaten evenwel niet stil. Vanuit Madrid en door Alva werd alles gedaan om te voorkomen dat Frankrijk zou interveniëren in de Nederlanden, terwijl steden in het noorden door het optreden van nieuwe besturen onder calvinistische druk al „om" waren gegaan. De spanning in Parijs werd groter. De Hugenoten spraken dreigende taal in verband met de aanslag op De Coligny. De rol van de koningin-moeder was een duistere. De Guise stond in verband met vroegere ervaringen onverzoenlijk tegenover De Coligny (De Guise had een hand in de aanslag). Sommige Hugenoten verlieten Parijs omdat ze het ergste vreesden. De Coligny en zijn schoonzoon stonden op het standpunt dat men moest blijven. Wij hebben een goede koning, aldus De Coligny en de koning had zijn woord gegeven. De situatie werd door De Coligny verkeerd getaxeerd. De koning werd van de zijde van de koningin-moeder en van de roomse adel en door de geheime agenten gewezen op het enorme gevaar dat, wanneer Frankrijk zich zou verbinden met de opstand in de Nederlanden, de heilige moeder kerk haar overheersende rol zou verliezen.

Uiteindelijk koos-»de koning de kant van degenen die geen verzoening wilden. Zij eisten een krachtig ingrijpen ten koste van de Hugenoten. Toen de koning eenmaal gedraaid was, wilde hij dat het radikaal zou gebeuren. En zo werden in een ware bloedorgie de aanzienlijkste Hugenoten uit de weg geruimd en werd de gelovige leider De Coligny (die ook wat adel van geest betreft met hoofd en schouders boven zijn tijdgenoten uitstak) op afschuwelijke wijze vermoord. Rome en Madrid juichten. Het hoofd van De Coligny werd gebalsemd naar Rome gezonden.

De vraag blijft dus: Moet de strijd in Frankrijk worden afgeschilderd als met zeer vele zonden bevlekt wat de Hugenoten aangaat en die in de Nederlanden als een geloofsstrijd pur sang? De verwantschap is te groot om dit vol te kunnen houden. Dr. A. Kuyper heeft gewezen op de inzet van de burgerij waar de adel veelal faalde. Calvinistische minderheden grepen naar de macht in de steden en dat lukte in het noorden van de Nederlanden.

Oranje, geweldig ontdaan door de gebeurtenissen in Parijs, ging zich meer oriënteren op het noorden en de steden die daar op moedige wijze de troepen van hun eigen koning Philips II wisten te trotseren. Marnix van St. Aldegonde, die zelfs de beeldenstormen in bescherming nam met een beroep op het Oude Testament, had bij de prins veel begrip kunnen wekken voor de geestelijke achtergrond van de strijd. De prins is dan ook tot de gereformeerde godsdienst overgegaan al bleef hij een groot voorstander van de verdraagzaamheid ook op politiek vlak. Hij huwde niet lang voor zijn dood met een dochter van de vermoorde admiraal De Coligny. Het laatste boek van dr. W. Aalders „Burger van twee werelden" noopt overigens wel tot nadenken. Luther en Calvijn, ja, hoe verbonden ze het geestelijke met het staatkundige. Merkwaardig genoeg waren het de navolgers van Hus (de oude Unitas Fratrum), die niet zo de lijnen doortrokken naar het publieke erf, maar juist daardoor de verzoeners waren tussen Luthersen en Calvinisten (in Polen b.v.). De kleurlozen, werd wel eens gezegd. Of hadden ze toch iets meer begrepen van Christus, die zei: als mijn koninkrijk van deze wereld geweest zou zijn, dan hadden mijn dienaren wel gevochten. Het is de moeite waard hier dieper op in te gaan.

Bilthoven

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen