De processie keert terug

De afgelopen jaren worden er in Nederland opvallend veel processies gehouden. Dat komt door de opheffing van het processieverbod aan het eind van de vorige eeuw en door de behoefte van de moderne mens aan rituelen en spirituele prikkels. Peter Jan Margry van het Meertens Instituut in Amsterdam spreekt van een “revival”, een herleving, na een periode van afnemende belangstelling onder invloed van het tweede Vaticaans concilie (1962-1965). Vooruitstrevende rooms-katholieken schoven na 1965 allerlei “ouderwets gedoe” uit de tijd van het rijke roomse leven opgelucht terzijde, maar nu komen typisch roomse rituelen weer terug, waaronder de processie.

Religieuze optocht

Het woord processie betekent eenvoudig optocht. Men duidt er een religieuze plechtigheid mee aan binnen de Rooms- Katholieke Kerk en de oosters-orthodoxe kerken. De oorsprong ervan zoekt men in de Vroege Kerk, die onder Constantijn de Grote (ca. 280-337) vrijheid van godsdienst had gekregen. Die nieuw verkregen vrijheid bracht de gelovigen ertoe zich voor de kerkgang openlijk op straat te verzamelen, waarna men achter de voorganger aan in een processie, al zingend en biddend, de kerk binnentrok.

Al spoedig ontstonden er andere vormen van religieuze optochten: bid- en boeteprocessies bijvoorbeeld. Waarschijnlijk zijn dit van oorsprong heidense processies die door de kerk gekerstend werden. De heidenen kenden namelijk ook optochten om boete te doen en de goden gunstig te stemmen.

In de middeleeuwen ontstond er in Rome en ook daarbuiten een nieuw soort processie, waarbij men op feestelijke wijze de relikwieën van heiligen met zich meedroeg, die op de kerkhoven waren opgegraven en overgebracht werden naar een kerkgebouw. Deze ontwikkeling hing samen met de verering van martelaren en hun stoelijke resten, of “reliquiae”. Van deze verering wordt al melding gemaakt in oude martelaarsboeken. Over Polycarpus, die als martelaar omstreeks 155 na Christus stierf, wordt bericht: ”Zo verzamelden wij later zijn gebeente, dat kostbaarder is dan edelstenen en waardevoller dan goud, en begroeven het ergens waar het betamelijk was.”

De belangrijkste en bekendste vorm van de processie is de sacramentsprocessie. Zoals het woord al aangeeft, gaat het daarbij om het “allerheiligst sacrament”, dat rondgedragen wordt in een monstrans, een speciale houder van goud of zilver, waarin de hostie, de geconsacreerde ouwel, is neergelegd ter aanbidding. Boven deze kostbare monstrans wordt tijdens de processie een soort troonhemel, een baldakijn, gedragen.

Reformatie

De reformatoren hebben zich sterk gekant tegen allerlei vormen van heiligen- en relikwieënverering. Het zal duidelijk zijn dat ook processies voor hen verwerpelijke religieuze uitingen waren.

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd het houden van processies niet geduld. Met de komst van de godsdienstvrijheid onder de Franse overheersing (1795) maakten veel rooms-katholieken gebruik van de mogelijkheid om de processies nieuw leven in te blazen. Het aantal nam zo toe dat dit tot grote irritatie leidde bij de protestanten. In de 19e eeuw wisten dezen te bewerkstelligen dat in de Grondwet werd vastgelegd dat processies verboden waren, behalve daar waar ze altijd al gehouden waren. Dit laatste betrof bijvoorbeeld het dorp Laren, in het Gooi.

Dit processieverbod hield in dat het “boven de Moerdijk” verboden was buiten gebouwen en besloten plaatsen een openbare godsdienstoefening te houden of in religieus ambtsgewaad rond te lopen wanneer daardoor de openbare orde en rust verstoord zouden kunnen worden. Dit gold ook voor een hervormde predikant in toga.

Er is altijd veel kritiek geweest op het processieverbod, uiteraard van roomse, maar ook van liberale zijde. Toen in 1983 de Grondwet herzien werd, is het processieverbod dan ook geschrapt. In 1989 werd de herziene Grondwet van kracht en sindsdien neemt het aantal processies ook boven de grote rivieren weer toe.

Utrecht

Van de opheffing van het processieverbod is voor het eerst gebruikgemaakt in 2002. Toen nam pastoor N.M. Schnell, verbonden aan de Sint-Catharinakathedraal te Utrecht, het initiatief om een processie te houden ter ere van Willibrord (ca. 658-739), die de eerste bisschop van Utrecht was, en daarnaast patroon van de kerkprovincie.

In genoemde kathedraal worden relieken bewaard van Willibrord. Het motto van deze processie was “Geloven mag gezien worden”. In de daaropvolgende jaren is deze processie steeds weer gehouden. Zo ook dit jaar: op zondag 12 september vond de processie onder grote belangstelling van het winkelend publiek voor de achtste keer plaats.

Het ritueel begon met een gebedsviering in de Sint-Willibrorduskerk. Bij het standbeeld van Willibrord op het Janskerkhof gingen de deelnemers vervolgens in een lange stoet, voorafgegaan door kerkelijke ambtsdragers in kleurrijke gewaden, naar de Sint- Catharinakathedraal. Daar werd een vesper gehouden onder leiding van aartsbisschop Wim Eijk. Tijdens deze processie werden het Evangelieboek en de schrijn met relieken van de heilige Willibrord plechtig meegedragen en werd ijverig met het wierookvat gezwaaid.

In Leeuwarden werd dit jaar op zondag 3 oktober, voor het eerst sinds 1578, weer een processie gehouden, waarbij een Mariabeeldje, dat bekendstaat onder de naam Onze-Lieve- Vrouwe van Leeuwarden, centraal stond.

Ook Haarlem heeft zo’n beeldje, maar daar heet het simpel Maria van Haarlem. Op zondag 20 juni werd het plechtig meegevoerd tijdens een processie, waaraan ook mgr. Punt deelnam.

Beoordeling

Hoe moeten we deze ontwikkelingen beoordelen?

Voor de verklaring van de herleving van de processie verwijs ik allereerst naar genoemde onderzoeker Margry. Hij wijst erop dat er sprake is van een ontwikkeling “die beantwoordt aan het rituele en religieuze vacuüm dat in de moderne, secularistische samenleving is ontstaan.” De hedendaagse processies, in al hun vormen, zijn rituelen die de identiteit en de samenhang van de groep bevorderen. Zij zijn ook strijdmiddelen in de concurrentie met andere geloven. Het houden van een processie kan ook een middel zijn ter bescherming van immaterieel christelijk erfgoed.

Ten slotte: de Rooms-Katholieke Kerk zelf heeft in de loop der eeuwen verschillende malen gewaarschuwd tegen veruitwendiging en bijgeloof. Een officiële theologische omschrijving van een processie luidt: “Het is een plechtige bedetocht, die door het gelovige volk, onder leiding van de geestelijkheid, wordt gehouden, van de ene heilige plaats naar de andere, om de godsvrucht der gelovigen te verlevendigen, Gods weldaden te gedenken, Hem daarvoor te danken en om Zijn hulp af te smeken.” Prof. dr. P. de Haes, de vroegere directeur van het grootseminarie in het Belgische Mechelen, benadrukt: “Het gaat erom dat de gelovige zich, al meewandelende, bewust wordt van het Bijbelse gegeven dat we hier geen blijvende stad hebben, maar dat we slechts vreemdelingen en bijwoners zijn. Uiterlijke pracht en praal benaderen het wezen van de processie niet. De ware zin van de processie is: biddende gemeenschap zijn.”

In het getuigend gesprek met Rome dienen we mensen die deelnemen aan een processie te verwijzen naar de Heilige Schrift. Nergens lezen we in het Nieuwe Testament over processies. In de speciale liturgie die in de Roomse Kerk gemaakt is voor processies wordt nog wel eens verwezen naar het Oude Testament, maar de toepassing komt dan vaak geforceerd over. Wat prof. De Haes zegt, verdient hun en onze aandacht. Laten we de rooms-katholieke medemens aan de hand van Gods Woord duidelijk maken dat we al de uiterlijkheden en gewijde voorwerpen niet nodig hebben om de Heere te dienen.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen